CILOTEH TANPA SUARA- Siang kemaren , berkaitan dengan status saya yang berjudul “baranak balam” ada yang bertanya melalui
inbox apa nasehat seorang ibu terhadap anak perempuannya yang
mau menikah pada bulan Januari 2014 , sehubungan dia telah lama
merantau dia menginginkan sebuah nasehat terhadap perempuan menurut adat
minangkabau.
Saya menjawab nasehat seperti apa yang akan diberikan kepada anak perempuan, baca sajalah status saya yang berjudul “PUTRIKU ! “ BUNGA MEKAR HANYA SEKALI “ dan “KAMI TUNGGU DENGAN RASA BAHAGIA DAN SENANG HATI” namun dia tetap menginkan sebuah nasehat untuk perempuan minang.
Ingatan saya terbayang pada tahun 1983-1985 pada
sebuah buku yang berjudul RANCAK DILABUAH, Karangan Datuk Paduko Alam
dan Sutan Pamutjak . Buku ini sering saya baca bersama almarhum ibunda ,
ceritanya penuh dengan nasehat-nasehat terhadap anak –anak bagaimana
hidup bermasyarakat di minangkabau.
Inilah cukilan
cerita Rancak di Labuah tentang nasehat mandeh Siti Jauhari kepada
anaknya Siti Budiman, semoga ada manfaatnya... buat PUTI JANUARI yang
akan menikah di bulan januari 2014.
**********
Alahkoh
dapek dek nak kanduang, ilimu urang basuami”. Manjahuik Siti Budiman:
“Kok itu mandeh tanyokan, mandeh maliek tiok hari, ambo nan tidak turun
tanah, duduak di ateh rumah sajo, tidak bajalan kiri kanan, siapo pulo
ka maaja, mandeh nan balun manunjuakkan, mandeh lah lupo tantang itu”.
Manjawab
Siti Jauhari: “Anak denai Siti Budiman, makan pahamnyo aluih-aluih,
danga pangaja mandeh kanduang, pituah dari ninik kau, iolah ayah
kanduang mandeh, nan bagala Tuanku Rajo Bana. Ilimu urang basuami. Kok
sampai anak basuami, pabaiak piil kalakuan, paelok laku jo taratik.
Datang suami dari jauah, sambuik jo muko nan manih, hidangkan minum
makannyo, paliekkan hati nan suci. Kok barundiang samo gadang, calonyo
usah dibukakkan, tutuik dek anak mati-mati. Inyo kok tidak datang amek,
atau kok tidak kunjuang pulang, jangan maupek tantang itu, kana kok
banyak sangsaronyo, ridha jo saba palabiahkan. Urang saba kasihan Allah.
Kalau maraso-raso juo, kok tak manyanang dalam hati, liekkan inyo
sadang riang, katiko suko sandirinyo, singguang sakitiak jo kiasan.
Kalau lai suami urang baiak, gadang raso dalam hatinyo, inyo dicancang
jo nan maja, jangan dicatuak jo nan tajam. Sabuah pulo o nak kanduang,
pihak makanan jo minumannyo, dihasiakan sanantiaso, tasaji baiak dalam
dulang. Kok datang urang mananyokan, baduto upiak saketek, asuang
pitanah nak jan lalu, baru turun sabanta ko, agak balun ka jauah bana,
imbau jo baso urang nantun, dipasinggah naiak ka rumah, maminum aia nan
saraguak, tandonyo kito urang baiak, jadi sabutan salamonyo. Sabagai
pulo o nak kanduang, kalau takana nak ka pakan, atau kamano ka dituruik,
mamintak ijin kapadonyo. Kalau manyeo bendi urang, usah sabendi jo rang
lain, nan bukan suami awak. Jokok sabendi jo nan lain, basingguang kain
samo kain, itu pantangan urang tuo, sabab mato paliangan Allah, dek
hati paliangan setan, abih gali dek bagisia, ilang malu dek biaso.
Parampuan kok tak bamalu, jadi cacek saumua iduik, bak dindiang tidak
bapasak, bak pintu tidak bakunci, bak parahu tidak bakamudi. Jangan bak
laku urang kini, heranlah mandeh mamandangi, dek adat bukan baitu,
limbago jauah sakali, tidak dilingkuang cupak gantang, pantangan Datuk
Parapatiah, larangan Katumangguangan, itu banamo piil sumbang, dalam
kitab batagah bana, larangan Nabi sungguah-sungguah. Suami berhati malu,
dek malu sayang kok abih, dek bangih banci mandatang, akia kalaknyo
kamudian, arang abih basi binaso, ibu jo bapak ilang laliah. Nak
kanduang si biran tulang, pagangkan bana pituah tu, buhua di dalam kabek
pinggang. Sabab baitu janyo denai, buruak urang tidak dek urang, buruak
karano dek lakunyo, laku nan buliah kito ubah, rupo jo roman nan tak
buliah, cacek karano dek piilnyo, aib karano dek parangai, parangai
buliah dibaiaki. Nak kanduang dangakan bana, kok basuo jo rang lain,
baiak duduak di tangah rami, anak di dalam alek jamu, caliak usah
dipatinggi, mato usah dipalia, pandang sakali lalu sajo, galak usah
dipabanyak, binaso mudo dek itu. Jangan bak banyak mudo kini, malah
sairiang samo gadang, atau di tangah alek jamu, tidak basopan bamudo
hieh, caliaknyo tidak bahinggokan, pandang sarupo ka malawan, lah tampak
hati baraninyo. Kok galak tidak bamaluan, galak sarupo baalamaik, lah
batando iman kurang”. Manyahuik Siti Budiman: “Kok lah baitu kato
mandeh, salamo hayat dikanduang, pituah tidak ambo lupokan, jadi tangka
jadi ajimaik, ambo surekan dalam hati, alah ka sanang hati mandeh. Kok
lai umua ambo panjang, sampai kapado cucu piuik, buliah ambo tunjuak
ambo ajakan, nan bak pituah mandeh nan tun”. Tadanga di kato itu, bakato
mandeh kanduangnyo: “Mano upiak Siti Budiman, lambek dari pado itu,
malu jo sopan tidak babateh, baso jo basi tidak bahinggo, bialah kok
laki awak bana, janganlah gugur baso-baso, pamanih muluik anak kanduang,
gadangkan di tangah rami, muliekan di muka rapek, takuiklah anak lahia
batin, usah mangana kiri kanan, jangan anak duo bicaro, iduik mati di
tangan inyo. Sabagai pulo anak kanduang, anak kok banyak bapambayan,
laki kok dijapuik urang, nan elok samo dipakai, nan lamak samo dimakan,
bak itu sapanjang adat, dalam sarak basuruah pulo. Lapehlah jo hati
suci, lapeh jo muko nan janiah, usahlah dangki anak sanan, jangan
babantah bakalahi, usah badandam bakasumat, haram sapanjang kitab Allah.
Jangan bak laku urang kini, malah batamu bapambayan, tidak bahati elok
lai, sindia basindia jo birunguik, basigadang juliang mato, sampai
bakabuang bakarumeh, bak anjiang barabuik tulang. Kalau dikanang-kanang
bana, patuik malu kito sanan. Kok banyak urang nan maliek, barapo bisiak
tadanga dasia. Dangakan bana tu nak kanduang, jokok saiyo
bapambayan, lai manaruah pangajian, sama sairiang tangah labuah, atau
basamo-samo duduak, atau di dalam alek jamu, rundiang usah dipabanyak,
muluik usah dipacipeh, banyak kato banyak nan salah. Anak kanduang si
biran tulang, ingek-ingek anak di sanan, pakaikan garak dangan garik,
liekkan ereang jo gendeangnyo, pakai taratik maratabat. Dangakan bana o
nak kanduang, parangai urang basuami, kalau paningga laki awak, usah
bajalan-jalan surang, usah panurun-nurun sanjo, jangan panagak tangah
labuah, salah rupo pandang urang. Kalau nan adat parampuan, bapakai bana
tu anak kanduang. Pai baalek jo ka pakan, atau kamano -mano, haruslah
saijin laki juo. Luar nan dari pado itu, dari tangah ka pandapuran, kok
tibo ukatu mandi, dari rumah ka tapian, limbago iduik bausao, pandai
manakat manarawang, pandai mancukia jo batanun, tau di suri mato ka
raok, tahu di pakan rabah tagak, arif jo bijak dipakainyo. Kok tak
bapakai nan bak kian, bukan parampuan itu namonyo. Kato mandiang ninik
kau, partamo banamo parampuan, kadua banamo simarewan, katigo mambang di
awan. Dangakan bana anak kanduang, ditarangkan satu-satunyo, adopun
sajati parampuan, tapakai taratik martabat, nan mandeh katokan cako. Nan
banamo simarewan, paham bak gatah caia, elok iko katuju itu, bana bak
pimpiang di lereang, bak baliang-baliang di bukik, kamano angin nan
dareh, ka kiun pulo pikirannyo, walaupun balaki bana, bak umpamo tidak
juo. Itu batin kutuak Allah, isi narako tujuah lampih. Nan banamo
mambang di awan, ialah parampuan tinggi hati, kok mangecek samo gadang,
atau barundiang di nan rami, anginnyo tidak ka nan lain, tasambia juo
kalakinyo. Dibincang bapak si upiak, tasabuik bapak si buyuang, sabagai
labiah dari urang. Pihak banyak balanjonyo, kasiah jo lakek dirumahnyo,
tidak baranjak-ranjak amek, malagakkan tinggi pangkatnyo, suka nan lain
manyamoi, itu nan banyak maso kini. Banyak den liek den pandangi, tingga
di mandeh jo bapaknyo, anak nan tidak diajari, pahaman bana o nak
kanduang, jauhi bana nan pantangan, bagai nan mandeh pitaruhkan”.
Tadanga di kato itu, manyahuik Siti Budiman: “Kok lah baitu kato mandeh,
nak ambo ganggam taguah-taguah, nak ambo buhua mati-mati, tidak kan
lapeh siang malam, dipasuntiang jago jo tidua, ambo pamenan patang pagi,
ambo paluit jo budi aluih, ambo tungkuih saribu aka, disimpan dangan
haniang janiah, dikunci jo hati mukmin, alah ka sanang hati mandeh”.
Tadanga di kato itu, bakato Siti Jauhari: “Malah baitu kato kau,
sananglah hati mandeh kanduang, batolong Tuhan umua panjang. Kok lai
manih-manih dagiang, nan kan diambiak ka minantu, jangan sambarang urang
sajo, usah dipandang ameh perak, usah dipandang kain baju, jangan
dipandang gadang urang, usah dicaliak elok rupo, caliaklah laku
buatannyo, pandanglah laku parangainyo, kalau diuji samo merah, kalau
ditahia samo barek, ingek-ingek mantaro balun, jangan manyasa kamudian.
Lah banyak urang den pandangi, angan loba pikiran tamak, arok dibanyak
ameh urang, elok dielok tampan urang, tidak diagak dipikiakan, akia
kalaknyo kamudian, elok jo buruak galib tumbuah, di dalam korong jo
kampuang, tangka jo caran tak bahinggo, ganti hino mahinokan, ganti
cacek mancacekan, minantu dibincang urang. Kok lai baranak nyo jo awak,
samo bamain jo kawannyo, kok tumbuah galuik jo kalahi, anak bacakak samo
gadang, bapak disabuik urang juo, tasenseang hino mulienyo, tasabuik
piil parangainyo, apo kan raso hati awak, langik nan mano kito sigi,
bumi nan mano kito sawang, dirameh hati dikaluahkan, hino tibo sasalah
tumbuah, dibasuah baabih aia, dikikia baabih basi, tak lipua dek hujan
lai, lalu kacucu piuik kau, anak disabuik urang juo, ingek-ingek upiak
di sanan, elok dahulu disasali, bak itu mungko tumbuah tuah. Sabagai lai
anak kanduang, malah lah dapek jodoh hati, nan sauntuang
saparuntuangan, batamu rueh jo buku, nan bak pituah den katokan, muluik
nan usah dipabarek. Kok datang urang jauah hampia, naiak ka ateh rumah
awak, kambangkan lapiak nan lai janiah, antakan siriah di carano. Kok
lalu urang di halaman, baiak tuo atau mudonyo, jangan dipandang hino
mulie, patuik disapo bao singgah, manihkan muluik jo paroman, bahaso
tidak ka mambali. Usah bak baso urang kini, kok naiak urang karumahnyo,
tidak paduli apo-apo, sapantun urang kagadangan, bahaso parangai nan bak
kian, gadang bana mularaiknyo, karano barek tak kan ringan, nan jauah
tidak ka ampia, nan tinggi tidak ka randah, janganlah itu dipakaikan”.
Tadanga di kato itu, manjawab Siti Budiman: “Kok lah baitu janyo mandeh,
kulipah nak ambo pacik, amanah nak ambo pakai.
SEMOGA ADA MANFAATNYA BUAT PEREMPUAN MINANG DI RANTAU
SELAMAT HARI IBU
disadur dari catatan FB, bapak Saiful guci